คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา

อิทานิ อสฺสารมฺโภ – ตตฺถ โยติ อนิยมนิทฺเทโส, เตน วิสุทฺธชาติกุลโคตฺตาทีนํ กิเลสมลวิสุทฺธิยา, ปูชารหตาย วา อการณตํ ทสฺเสตฺวา โย โกจิ อิมิสฺสา สมนฺตปาสาทิกาย อาทิคาถาย นิทฺทิฏฺฐโลกนาถตฺตเหตุํ ยถาวุตฺตเหตุมูเลน ถิรตรํ อจลํ กตฺวา ยถาวุตฺตเหตุกาลํ อจฺจนฺตเมว ปูเรนฺโต อวสาเน ยถาวุตฺตเหตุผลํ สมฺปาเทตฺวา ยถาวุตฺตเหตุผลปฺปโยชนํ สาเธติ, โสว ปรมปูชารโหติ นิยเมติฯ

เอตฺตาวตา –

ภยสมฺโมหทุทฺทิฏฺฐิ-ปณาโม เนส สพฺพถา;

ปญฺญาปุพฺพงฺคโม เอโส, ปณาโมติ นิทสฺสิโตฯ

ตตฺร เหตูติ อติทุกฺกรานิ ติํสปารมิตาสงฺขาตานิ ปุญฺญกมฺมานิฯ ตานิ หิ อจฺจนฺตทุกฺเขน กสิเรน วจนปถาตีตานุภาเวน มหตา อุสฺสาเหน กรียนฺตีติ อติทุกฺกรานิ นามฯ อติทุกฺกรตฺตา เอว หิ เตสํ อติทุลฺลภํ โลเก อนญฺญสาธารณํ นาถตฺตสงฺขาตํ ผลํ ผลนฺติ, ตํ ตตฺถ เหตุผลํ; เหตุมูลํ นาม ยถาวุตฺตสฺส เหตุโน นิปฺผาทนสมตฺถา มหากรุณา, สา อาทิปณิธานโต ปฏฺฐาย ‘‘มุตฺโต โมเจสฺสามี’’ติอาทินา นเยน ยาว เหตุผลปฺปโยชนา, ตาว อพฺโพจฺฉินฺนํ ปวตฺตติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘สกานนา สคฺริวรา สสาครา,

คตา วินาสํ พหุโส วสุนฺธรา;

ยุคนฺตกาเล สลิลานลานิเล,

น โพธิสตฺตสฺส มหาตปา กุโต’’ติฯ

ยาย สมนฺนาคตตฺตา ‘‘นโม มหาการุณิกสฺส ตสฺสา’’ติ อาหฯ เหตุกาลํ นาม จตุอฏฺฐโสฬสอสงฺเขฺยยฺยาทิปฺปเภโท กาโล, ยํ สนฺธายาห ‘‘กปฺปโกฏีหิปิ อปฺปเมยฺยํ กาล’’นฺติฯ ตตฺถ อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจนํ เวทิตพฺพํ ‘‘มาสํ อธีเต, ทิวสํ จรตี’’ติอาทีสุ วิยฯ กามญฺจ โส กาโล อสงฺเขฺยยฺยวเสน ปเมยฺโย วิญฺเญยฺโย, ตถาปิ กปฺปโกฏิวเสน อวิญฺเญยฺยตํ สนฺธาย ‘‘กปฺปโกฏีหิปิ อปฺปเมยฺยํ กาล’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ กาลยตีติ กาโล, ขิปติ วิทฺธํสยติ สตฺตานํ ชีวิตมิติ อตฺโถฯ กล วิกฺเขเปฯ ตตฺถ กปฺปียติ สํกปฺปียติ สาสปปพฺพตาทีหิ อุปมาหิ เกวลํ สํกปฺปียติ, น มนุสฺสทิวสมาสสํวจฺฉราทิคณนาย คณียตีติ กปฺโปฯ

เอกนฺติอาทิคณนปถสฺส โกฏิภูตตฺตา โกฏิ, กปฺปานํ โกฏิโย กปฺปโกฏิโย ฯ ตาหิปิ น ปมียตีติ อปฺปเมยฺโย, ตํ อปฺปเมยฺยํฯ กโรนฺโตติ นานตฺถตฺตา ธาตูนํ ทานํ เทนฺโต, สีลํ รกฺขนฺโต, โลภกฺขนฺธโต นิกฺขมนฺโต, อตฺตหิตปรหิตาทิเภทํ ตํ ตํ ธมฺมํ ปชานนฺโต, วิวิเธน วายาเมน ฆเฏนฺโต วายมนฺโต, ตํ ตํ สตฺตาปราธํ ขมนฺโต, ปฏิญฺญาสมฺมุติปรมตฺถสจฺจานิ สจฺจายนฺโต, ตํ ตํ สตฺตหิตํ อธิฏฺฐหนฺโต, สกลโลกํ เมตฺตายนฺโต, มิตฺตามิตฺตาทิเภทํ ปกฺขปาตํ ปหาย ตํ ตํ สตฺตํ อชฺฌุเปกฺขนฺโต จาติ อตฺโถฯ เขทํ คโตติ อนนฺตปฺปเภทํ มหนฺตํ สํสารทุกฺขํ อนุภวนฏฺเฐน คโต, สมฺปตฺโตตฺยตฺโถฯ สํสารทุกฺขญฺหิ สารีริกํ มานสิกญฺจ สุขํ เขทยติ ปาตยตีติ ‘‘เขโท’’ติ วุจฺจติฯ โลกหิตายาติ อิทํ ยถาวุตฺตเหตุผลปฺปโยชนนิทสฺสนํ, ‘‘สํสารทุกฺขานุภวนการณนิทสฺสน’’นฺติปิ เอเก –

‘‘‘ชาติสํสารทุกฺขานํ, คนฺตุํ สกฺโกปิ นิพฺพุติํ;

จิรลฺลิฏฺโฐปิ สํสาเร, กรุณาเยว เกวล’นฺติฯ –

จ วุตฺต’’นฺติ, ตมยุตฺตํฯ น หิ ภควา โลกหิตาย สํสารทุกฺขมนุภวติฯ น หิ กสฺสจิ ทุกฺขานุภวนํ โลกสฺส อุปการํ อาวหติฯ เอวํ ปเนตํ ทสฺเสติ ติํสปารมิตาปเภทํ เหตุํ, ปารมิตาผลภูตํ นาถตฺตสงฺขาตํ ผลญฺจฯ ยถา จาห ‘‘มมญฺหิ, อานนฺท, กลฺยาณมิตฺตํ อาคมฺม ชาติธมฺมา สตฺตา ชาติยา ปริมุจฺจนฺตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 1.129; 5.2)ฯ ตตฺถ ภควา ยถาวุตฺตเหตูหิ สตฺตานํ วิเนยฺยภาวนิปฺผาทนปญฺญาพีชานิ วปิ, เหตุผเลน ปริปกฺกินฺทฺริยภาเวน ปรินิปฺผนฺนวิเนยฺยภาเว สตฺเต วินยิ, สํสารทุกฺขโต โมจยีติ อตฺโถฯ น เอวํ สํสารทุกฺเขน โลกสฺส อุปการํ กิญฺจิ อกาสิ, ตสฺมา กโรนฺโต อติทุกฺกรานิ โลกหิตายาติ สมฺพนฺโธฯ อิมิสฺสา โยชนาย สพฺพปฐมสฺส โพธิสตฺตสฺส อุปฺปตฺติกาลโต ปฏฺฐาย โพธิสตฺตสฺส นาถตฺตสงฺขาตปารมิตาเหตุผลาธิคโม เวทิตพฺโพฯ โย นาโถติ หิ สมฺพนฺโธ อธิปฺเปโตฯ อิมสฺส ปนตฺถสฺส –

‘‘ยเทว ปฐมํ จิตฺต-มุปฺปนฺนํ ตว โพธเย;

ตฺวํ ตเทวสฺส โลกสฺส, ปูชิเก ปริวสิตฺถ’’ฯ –

อิติ วจนํ สาธกํฯ ปฐมจิตฺตสฺส ปารมิตาภาโว รุกฺขสฺส องฺกุรโต ปฏฺฐาย อุปฺปตฺติอุปมาย สาเธตพฺโพฯ

เอตฺถาห – ‘‘เขทํ คโตติ วจนํ นิรตฺถกํ , ยถาวุตฺตนเยน คุณสาธนาสมฺภวโต’’ติ? น, อนฺตรา อนิวตฺตนกภาวทีปนโตฯ ทุกฺกรานิ กโรนฺโต เขทํ คโต เอว, น อนฺตรา เขทํ อสหนฺโต นิวตฺตตีติ ทีเปติฯ โลกทุกฺขาปนยนกามสฺส วา ภควโต อตฺตโน ทุกฺขานุภวนสมตฺถตํ ทสฺเสติฯ

‘‘ยสฺส กสฺสจิ วรโทสฺสํ, ยาวาหํ สพฺพสตฺตทุกฺขานิ;

สพฺพานิ สพฺพกาลํ ยุคํ, ปทฺมสฺเสว พุชฺฌนฺโตมฺหี’’ติฯ –

เอวํอธิปฺปายสฺส อตฺตมตฺตทุกฺขานุภวนสมตฺถตาย กาเยว กถาติ อติสยํ อตฺถํ ทสฺเสตีติ อตฺโถฯ อถ วา เขทํ คโตติ พฺยาปารํ ปริจยํ คโตติปิ อตฺโถ สมฺภวติฯ กมฺมาทีสุ สพฺยาปารํ ปุริสํ ทิสฺวา สนฺติ หิ โลเก วตฺตาโร ‘‘ขินฺโนยํ กมฺเม, ขินฺโนยํ สตฺเต’’ติอาทิฯ อิมิสฺสา โยชนาย นาโถติ อิมินา พุทฺธตฺตาธิคมสิทฺธํ โกฏิปฺปตฺตํ นาถภาวํ ปตฺวา ฐิตกาโล ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพฯ เกจิ ‘‘มหาการุณิกสฺสาติ วทนฺโต พุทฺธภูตสฺสาติ ทสฺเสตี’’ติ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ วิย, โพธิสตฺตกาเลปิ ตพฺโพหารสพฺภาวโตฯ ตสฺมา โส เอตฺตกํ กาลํ ทุกฺกรานิ กโรนฺโต อวสาเน ทุกฺกรปารมิตาปาริปูริยา ตาสํ ผลภูตํ นาถภาวํ ปตฺวา โลกหิตาย พฺยาปารํ คโตติ อยมตฺโถ นิทสฺสิโต โหติฯ ‘‘โพธิํ คโต’’ติ วุตฺเตปิ สุพฺยตฺตํ เหตุผลํ ทสฺสิตํ โหติฯ พุทฺธภาวปฺปตฺตสฺเสว จ นาถสฺส นโม กโต โหติ วิเสสวจนสพฺภาวโต, น โพธิสตฺตสฺสฯ เอวํ สนฺเตปิ วินยาธิกาโร อิธาธิปฺเปโตฯ โส จ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย ยาวมรณกาลา โหติฯ ตํ อติวิย ปริตฺตํ กาลํ ลชฺชิโน อติสุกรํ สีลมตฺตํ เอกกสฺส อตฺตโน หิตาย อตฺตมตฺตทุกฺขาปนยนาธิปฺปาเยน ปริปูเรนฺโต โก นาม อิธโลกปรโลกาติกฺกมสุขํ น คจฺเฉยฺย, นนุ ภควา สกลโลกทุกฺขาปนยนาธิปฺปาเยน กปฺปโกฏีหิปิ อปฺปเมยฺยํ กาลํ กโรนฺโต อติทุกฺกรนิรสฺสาทํ เขทํ คโตติ อญฺญาปเทเสน คุณํ วณฺเณติ อาจริโยฯ

โลกหิตายาติ เอตฺถ โลกิยติ เอตฺถ ทุกฺขนฺติ โลโก, ลุยเต วา ชาติชรามรณทุกฺเขหีติ โลโก, อิมินา สตฺตโลกํ ชาติโลกญฺจ สงฺคณฺหาติฯ

ตสฺมา ตสฺส สตฺตโลกสฺส อิธโลกปรโลกหิตํ อติกฺกนฺตปรโลกานํ วา อุจฺฉินฺนโลกสมุทยานํ โลกานํ , อิธ ชาติโลเก โอกาสโลเก วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสงฺขาตญฺจ หิตํ สมฺปิณฺเฑตฺวา โลกสฺส, โลกานํ, โลเก วา หิตนฺติ สรูเปกเทเสกเสสํ กตฺวา ‘‘โลกหิต’’มิจฺเจวาหฯ นาโถติ สพฺพสตฺตานํ อาสยานุสยจริยาธิมุตฺติเภทานุรูปธมฺมเทสนสมตฺถตาย ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ…เป.… ตํ สุณาถา’’ติ (ม. นิ. 3.420) เอวํ ยาจนฏฺเฐนาปิ นาถเตติ นาโถฯ ภิกฺขูนํ วีติกฺกมานุรูปํ สิกฺขาปทปญฺญาปเนน ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกาย จ กรุณาย อุปคนฺตฺวา ตปติ, สุตฺตนฺตวเสน วา เตสํ สพฺพสตฺตานํ อนุสยิเต กิเลเส กรุณาย จ ปญฺญาย จ อุปคนฺตฺวา ตปติ, อภิธมฺมวเสน วา เต เต สงฺขาเร อนิจฺจาทิลกฺขณวเสน อุปปริกฺขิตฺวา อตฺตโน กิเลเส ปญฺญาย อุเปจฺจ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ตปตีติ ตปนฏฺเฐนาปิ นาถเตติ นาโถฯ สเทวเก โลเก อปฺปฏิปุคฺคลตฺตา เกนจิ อปฺปฏิหตธมฺมเทสนตฺตา ปรมจิตฺติสฺสริยปฺปวตฺติโต จ อิสฺสริยฏฺเฐนาปิ นาถเตติ นาโถฯ ‘‘ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสี’’ติ (มหาว. 90) วจนโต สมฺปหํสนสงฺขาเตน อาสีสฏฺเฐน, ปณิธานโต ปฏฺฐาย ‘‘กถํ นามาหํ มุตฺโต โมจยิสฺสามี’’ติอาทินา นเยน อาสีสฏฺเฐน วา นาถเตติ นาโถติ เวทิตพฺโพ, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ จตูหิปิ นาถงฺเคหิ จตุเวสารชฺชจตุปฏิสมฺภิทาทโย สพฺเพปิ พุทฺธคุณา โยเชตพฺพา, อติวิตฺถาริกภยา ปน น โยชิตาฯ

นโมติ ปรมตฺถโต พุทฺธคุณพหุมานปพฺภารา จิตฺตนติ, จิตฺตนติปฺปภวา จ วจีกายนติฯ อตฺถุ เมติ ปาฐเสเสน สมฺพนฺโธฯ มหาการุณิกสฺสาติ เอตฺถ สพฺพสตฺตวิสยตฺตา มหุสฺสาหปฺปภวตฺตา จ มหตี กรุณา มหากรุณาฯ ตตฺถ ปณิธานโต ปฏฺฐาย ยาวอนุปาทิเสสนิพฺพานปุรปฺปเวสา นิยุตฺโตติ มหาการุณิโก, ภควาฯ เอตฺถ จ มหาการุณิกสฺสาติ อิมินา ยถาวุตฺตเหตุมูลํ ทสฺเสติฯ นิกฺกรุโณ หิ ปรทุกฺเขสุ อุทาสิโน พุทฺธตฺถาย ปณิธานมตฺตมฺปิ อติภาริยนฺติ มญฺญนฺโต อปฺปเมยฺยํ กาลํ อติทุกฺกรํ เหตุํ ปูเรตฺวา นาถตฺตสงฺขาตํ เหตุผลปฺปโยชนภูตํ โลกหิตํ กถํ กริสฺสติฯ ตสฺมา สพฺพคุณมูลภูตตฺตา มหากรุณาคุณเมว วณฺเณนฺโต ‘‘นโม มหาการุณิกสฺสา’’ติ อาหฯ

เอตฺตาวตา เหตุอนุรูปํ ผลํ, ผลานุรูโป เหตุ, ทฺวินฺนมฺปิ อนุรูปํ มูลํ, ติณฺณมฺปิ อนุรูปํ ปโยชนนฺติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติฯ

เอวํ อจฺฉริยปุริโส, นาโถ นาถคุเณ ฐิโต;

นโมรโห อนาถสฺส, นาถมานสฺส สมฺปทํฯ

เอตฺถ สิยา ‘‘อเนเกสุ ภควโต คุเณสุ วิชฺชมาเนสุ กสฺมา ‘มหาการุณิกสฺสา’ติ เอกเมว คหิต’’นฺติ? อุจฺจเต –

โทสหีนสฺส สตฺถสฺส, โจทนา ตุ น วิชฺชเต;

โทสยุตฺตมสตฺถญฺจ, ตสฺมา โจทนา อปตฺตกาติฯ

น มยา โจทนา กตา, กินฺตุ ปุจฺฉา เอว กตาฯ อปิจ –

‘‘ผลํ สติปิ รุกฺเขฑฺเฒ, น ปตตฺยวิกมฺปิเต;

โจทนา ยา’ตฺถุ สตฺถานํ, ปุจฺฉนาตฺยตฺถผลํ มหตาฯ

‘‘นโภตฺตุํ กุรุเต สมฺมา, คหิตุํ นาฑฺฒเต ฆฏํ;

อกฺเขเป หิ กเต ตทิ-จฺฉิสฺสาณาพุทฺธิพนฺธนํฯ

‘‘ยถา หิมปโท ปทฺโธ, ปพุทฺโธ คนฺธลิมฺปิยา;

ภินฺนตฺถวิรมสฺเสวํ, สตฺถกตาตฺถลิมฺปิยา’’ติฯ –

เอวํ เจกํ –

สมฺมาปิ โจทนา ตํ ขลุ, คุรโว วิวากฺยา วิวทฺธ;

ยติสิสฺสา อาฆฏฺฏิตาติ-วากฺเยนาภฺยธิกํ โคปยฯ

สรวตี อาเจรํ กิลิฏฺฐา, ตทิจฺฉิสฺสชิตาตฺตานํ;

ชยตฺยตฺตานมาเจโร, สทสฺสสฺเสว สารถีติฯ –

อตฺโรจฺจเต –

ยสฺส หิ วากฺยสหสฺสํ, วากฺเย วากฺเย สตญฺจ ชิวฺหา;

นามํ ทสพลคุณปเทสํ, วตฺตุํ กปฺเปนปิ น สกฺกาฯ

ยถา –

พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,

กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,

วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสาติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.304; 3.141; ม. นิ. อฏฺฐ. 2.425; อุทา. อฏฺฐ. 53; จริยา. อฏฺฐ. นิทานกถา) –

โจตฺตตฺตา น สกฺกา ภควตํ คุณานมวเสสาภิธาตุํฯ

อปิจ –

ยถา ตฺวํ สตฺตานํ, ทสพล ตถา ญาณกรุณา;

คุณทฺวนฺทํ เสฏฺฐํ, ตว คุณคณา นาม ติคุณาติฯ –

สพฺพคุณเสฏฺฐตฺตา มูลตฺตา จ เอกเมว วุตฺตํฯ อถ วา ‘‘ฉสุ อสาธารณญาเณสุ อญฺญตรตฺตา ตคฺคหเณน เสสาปิ คหิตาว สหจรณลกฺขเณนา’’ติ จ วทนฺติฯ วิเสสโต ปเนตฺถ อภิธมฺมสฺส เกวลํ ปญฺญาวิสยตฺตา อภิธมฺมฏฺฐกถารมฺเภ อาจริเยน ‘‘กรุณา วิย สตฺเตสุ, ปญฺญา ยสฺส มเหสิโน’’ติ ปญฺญาคุโณ วณฺณิโต เตสํ เตสํ สตฺตานํ อาสยานุสยจอยาธิมุตฺติเภทานุรูปปริจฺฉินฺทนปญฺญาย, สตฺเตสุ มหากรุณาย จ อธิการตฺตาฯ สุตฺตนฺตฏฺฐกถารมฺเภ ‘‘กรุณาสีตลหทยํ, ปญฺญาปชฺโชตวิหตโมหตม’’นฺติ ภควโต อุโภปิ ปญฺญากรุณาคุณา วณฺณิตาฯ อิธ ปน วินเย อาสยาทินิรเปกฺขํ เกวลํ กรุณาย ปากติกสตฺเตนาปิ อโสตพฺพารหํ สุณนฺโต, อปุจฺฉิตพฺพารหํ ปุจฺฉนฺโต, อวตฺตพฺพารหญฺจ วทนฺโต สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสีติ กรุณาคุโณเยเวโก วณฺณิโตติ เวทิตพฺโพฯ

ปญฺญาทยา อตฺตปรตฺถเหตู,

ตทนฺวยา สพฺพคุณา ชินสฺส;

อุโภ คุณา เต คุณสาครสฺส,

วุตฺตา อิธาจริยวเรน ตสฺมาฯ

เอตฺตาวตา อฏฺฐกถาทิคาถา,

สมาสโต วุตฺตปทตฺถโสภา;

อยมฺปิ วิตฺถารนโยติ จาหํ,

อุทฺธํ อิโต เต ปฏิสํขิปามิฯ

ทุติยคาถาย อสมฺพุธนฺติ ธมฺมานํ ยถาสภาวํ อพุชฺฌนฺโตฯ พุทฺธนิเสวิตนฺติ พุทฺธานุพุทฺธปจฺเจกพุทฺเธหิ โคจรภาวนาเสวนาหิ ยถารหํ นิเสวิตํฯ ภวา ภวนฺติ วตฺตมานภวโต อญฺญํ ภวํ คจฺฉติ อุปคจฺฉติ, ปฏิปชฺชตีติ อตฺโถฯ อถ วา ภโวติ สสฺสตทิฏฺฐิฯ ตสฺส ปฏิปกฺขตฺตา อภโวติ อุจฺเฉททิฏฺฐิฯ ภโวติ วา วุทฺธิฯ อภโวติ หานิฯ ภโวติ วา ทุคฺคติฯ อภโวติ สุคติฯ ‘‘อปฺปมาณา ธมฺมา, อเสกฺขา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา 13, 11) วิย หิ วุทฺธิอตฺถตฺตา อการสฺสฯ ภาวยตีติ ภโว, ชาติฯ ภวตีติ วา ภโวฯ สวิการา พหุวิธขนฺธุปฺปตฺติ ทีปิตาฯ อภโวติ วินาโส, ชาติภาวํ มรณภาวญฺจ คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถ อรหนฺตานํ มรณมฺปิ ขณิกวเสน คเหตพฺพํฯ ภเวสุ อภโว ภวาภโว, ตํ ภวาภวํ, ภเวสุ อภาวปญฺญตฺติํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ ชีวโลโกติ สตฺตโลโก, สงฺขารโลกโอกาสโลกานํ ภวาภวคมนาสมฺภวโต สตฺตโลกํ ชีวโลโกติ วิเสเสติฯ อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสิโนติ เอตฺถ นวปิ โลกุตฺตรธมฺมา สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ อปจยคามิตา หิ จตุมคฺคธมฺมสฺส โอธิโส อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํโส, โส อสฺส อตฺถิ, ตทารมฺมณํ หุตฺวา ตตฺถ สหายภาวูปคมเนน นิพฺพานสฺสาปิฯ ยถาห ‘‘โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย…เป.… อิทํ วุจฺจติ นิพฺพาน’’นฺติฯ อรหตฺตสฺสาปิ ตถา ราคาทิกฺขยวจนสพฺภาวโตฯ ผลสามญฺเญน ติณฺณมฺปิ ผลานํ อตฺถีติ นววิโธเปส ‘‘อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสี’’ติ วุจฺจติฯ อถ วา สหจรณลกฺขณกอารณตาย ปฏิปกฺขโคจรคฺคหณตาฯ อนภิหิโตปิ หิ ธมฺมสฺส ตตฺราภิหิโตว พุชฺฌิตพฺโพ อิติ วจนโต การณโคจรคฺคหเณน จตฺตาริปิ ผลานิ คหิตานิฯ นรกาทีสุ อปตมานํ ธาเรติ สุคติยํ อุปฺปาทเนนาติ ธมฺโมฯ ปุน สุคติมฺหิ อชนนการี อกุสลธมฺเม นิวาเรตฺวา โปเสติ ปวตฺเตติ วฑฺเฒตีติ ธมฺโมฯ โส ปน กามรูปารูปเภทโต ติวิโธ อจฺจนฺตสุขาวหนโต, ตโตปิ อุตฺตมตฺตา ธมฺมวโรฯ

เอตฺถาห – ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริต’นฺติ (ที. นิ. 2.155; มหาว. 287) วจนโต จตุสจฺจธมฺมํ อสมฺพุธํ ภวา ภวํ คจฺฉติ ชีวโลโกติ สิทฺธํฯ

ตสฺมา ยํ อสมฺพุธํ คจฺฉติ, ตสฺเสว ‘‘ตสฺสา’’ติ อนฺเต ตํนิทฺเทเสน นิยมนโต จตุสจฺจธมฺโมปิ อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสี ธมฺมวโรติ จาปชฺชติฯ อญฺญถา ‘‘นโม อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสิโน ธมฺมวรสฺส ตสฺสา’’ติ ตํนิทฺเทเสน สมานวิภตฺติกรณํ น ยุชฺชติ อติปฺปสงฺคนิยมนโต, ‘‘อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสิโน ธมฺมวรสฺสา’’ติ วจนํ วิเสสนวจนํฯ ตสฺมา ทุกฺขสมุทยสจฺจานํ ตพฺภาวปฺปสงฺโค นตฺถีติ เจ? น, ตํนิทฺเทเสน สมานวิภตฺติฏฺฐาเน อวิเสสิตตฺตาฯ อปิ จ มคฺคสจฺจนิโรธสจฺเจสุ ผลานํ อปริยาปนฺนตฺตา นว โลกุตฺตรธมฺมา สงฺคหิตาติ วจนวิโรโธ, ผลานํ อสงฺคเห เวรญฺชกณฺฑวณฺณนายํ น เกวลํ อริยมคฺโค เจว นิพฺพานญฺจ, อปิ จ อริยผลธมฺเมหิ สทฺธิํ ปริยตฺติธมฺโมปิฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ราควิราคมเนชมโสกํ…เป.… ธมฺมมิมํ สรณตฺถมุเปหี’’ติ (วิ. ว. 887) วจนวิโรโธ จาติ ปุพฺพาปรวิรุทฺธา เอสา คาถา สาสนวิรุทฺธา จา’’ติ? วุจฺจเต – สพฺพเมตมยุตฺตํ วุตฺตคาถตฺถาชานนโตฯ เอตฺถ หิ อาจริเยน ปวตฺติปวตฺติเหตุวิสยวิภาโค จ ทสฺสิโตฯ กถํ? ตตฺถ อสมฺพุธนฺติ อสมฺโพโธ, โส อตฺถโต อวิชฺชา, ตาย จ ตณฺหุปาทานานิ คหิตานิ, ตโยปิ เต ธมฺมา สมุทยสจฺจํ, ภวาภวนฺติ เอตฺถ ทุกฺขสจฺจํ วุตฺตํฯ สุคติทุคฺคติปฺปเภโท หิ ภโว อตฺถโต ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา โหนฺติฯ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ (มหาว. 1) วจนโต ทุกฺขปฺปวตฺติ ปวตฺติ นาม, ทุกฺขสมุทโย ปวตฺติเหตุ นาม, อวิชฺชาสงฺขาตสฺส จ ปวตฺติเหตุสฺส อคฺคหิตคฺคหเณน นิโรธมคฺคสจฺจทฺวยํ วิสโย นามฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ทุกฺเข อญฺญาณํ…เป.… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อญฺญาณ’’นฺติ (วิภ. 226)ฯ

เอตฺถ จ นิโรธสจฺจํ พุทฺเธน โคจราเสวนาย อาเสวิตํ, มคฺคสจฺจํ ภาวนาเสวนายฯ เอตฺตาวตา อสมฺพุธํ พุทฺธนิเสวิตํ ยนฺติ อุปโยคปฺปตฺโต โย วิสโย นิโรโธ จ มคฺโค จ, ตสฺส ยถาวุตฺตาวิชฺชาทิกิเลสชาลตฺตยวิทฺธํสิโน นโม ธมฺมวรสฺสาติ อยํ คาถาย อตฺโถฯ ปริยตฺติธมฺโมปิ กิเลสวิทฺธํสนสฺส สุตฺตนฺตนเยน อุปนิสฺสยปจฺจยตฺตา กิเลสวิทฺธํสนสีลตาย ‘‘อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสี’’ติ วตฺตุํ สมฺภวติฯ เอวญฺหิ สติ ราควิราคาติ คาถตฺโถ, โส ธมฺมํ เทเสติ…เป.… พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ สุตฺตตฺโถ จ อเสสโต คหิโต โหติฯ

อถ วา อิมาย คาถาย เกวลํ ปริยตฺติธมฺโมว คหิโต โหติ, ยํ สนฺธายาห ‘‘โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ…เป.… พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตี’’ติ (ที. นิ. 1.190; ปารา. 1), ตมฺปิ อสมฺพุธํ พุทฺเธเหว นิเสวิตํ โคจราเสวนาย อนญฺญนิเสวิตํฯ ยถาห ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา…เป.… ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 2.146)ฯ

ตติยคาถาย สีลาทโย กิญฺจาปิ โลกิยโลกุตฺตรา ยถาสมฺภวํ ลพฺภนฺติ, ตถาปิ อนฺเต ‘‘อริยสงฺฆ’’นฺติ วจนโต สีลาทโย จตฺตาโร ธมฺมกฺขนฺธา โลกุตฺตราวฯ เอตฺถ จ ‘‘สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณปฺปภุตีหี’’ติ วตฺตพฺเพ สรูเปกเสสํ กตฺวา ‘‘วิมุตฺติญาณปฺปภุตีหี’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ วิมุตฺตีติ ผลธมฺมาว สุตฺเต อธิปฺเปตา, ตถาปิ ‘‘มคฺคา วุฏฺฐหิตฺวา มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติฯ ปหีเน กิเลเส ปจฺจเวกฺขติฯ ผลํ ปจฺจเวกฺขติฯ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขตี’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.410) วจนโต มคฺคาทิปจฺจเวกฺขณญาณํ วิมุตฺติญาณนฺติ เวทิตพฺพํฯ วิมุตฺติ วิโมกฺโข ขโยติ หิ อตฺถโต เอกํฯ ‘‘ขเย ญาณํ อนุปฺปาเท ญาณนฺติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 142; ที. นิ. 3.304) เอตฺถ ขโย นาม มคฺโค, ราคกฺขโย โทสกฺขโยติ ผลนิพฺพานานํ อธิวจน’’นฺติ สุตฺเต อาคตเมวฯ ปหีนกิเลสานํ ขโย ปากติโก ขโย เอวฯ ปภุติ-สทฺเทน ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิญฺญา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาติ เอวมาทโย คุณา สงฺคหิตาฯ สมนฺนาคมฏฺเฐน อปริหีนฏฺเฐน จ ยุตฺโตฯ เขตฺตํ ชนานํ กุสลตฺถิกานนฺติ ‘‘อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ สุตฺตโต กุสลสฺส วิรุหนฏฺฐานตฺตา, สุตฺตนฺตนเยน อุปนิสฺสยปจฺจยตฺตา จ กามํ กุสลสฺส เขตฺตํ โหติ สงฺโฆ, น กุสลตฺถิกานํ ชนานํฯ ตสฺมา น ยุชฺชตีติ เจ? น, สุตฺตตฺถสมฺภวโตฯ สุตฺเต ‘‘อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ (สํ. นิ. 4.341) หิ วุตฺตํฯ กสฺส โลกสฺส? ปุญฺญตฺถิกสฺส เขตฺตํ สงฺโฆ, ปุญฺญุปนิสฺสยตฺตา ปุญฺญกฺเขตฺตํ โหติ สงฺโฆ, กุสลตฺถิกานนฺติ จ วุจฺจนฺติฯ โลเกปิ หิ เทวทตฺตสฺส เขตฺตํ ยญฺญทตฺตสฺส เขตฺตํ สาลิยวุปนิสฺสยตฺตา สาลิเขตฺตํ ยวเขตฺตนฺติ จ วุจฺจติฯ อริยสงฺฆนฺติ วิคตกิเลสตฺตา อริยํ ปริสุทฺธํ อริยานํ, อริยภาวํ วา ปตฺตํ สีลทิฏฺฐิสามญฺเญน สงฺฆตตฺตา สงฺฆํฯ ‘‘อริย-สทฺเทน สมฺมุติสงฺฆํ นิวาเรตี’’ติ เกจิ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ วิมุตฺติญาณคุณคฺคหเณน วิเสสิตตฺตาฯ

สิรสาติ อิมินา กามํ กายนติํ ทสฺเสติ, ตถาปิ อุตฺตมสงฺเฆ คุณคารเวน อุตฺตมงฺคเมว นิทฺทิสนฺโต ‘‘สิรสา นมามี’’ตฺยาหฯ สิรสฺส ปน อุตฺตมตา อุตฺตมานํ จกฺขุโสตินฺทฺริยานํ นิสฺสยตฺตา, เตสํ อุตฺตมตา จ ทสฺสนานุตฺตริยสวนานุตฺตริยเหตุตาย เวทิตพฺพาฯ เอตฺถาห – อนุสนฺธิกุสโล

‘‘อุโปคฺฆาโต ปทญฺเจว, ปทตฺโถ ปทวิคฺคโห;

โจทนาปฺรตฺยวชฺชานํ, พฺยาขฺยา ตนฺตสฺส ฉพฺพิธา’’ติฯ –

เอวมวตฺวา กสฺมา รตนตฺตยปณามํ ปฐมํ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – สตาจารตฺตาฯ อาจาโร กิเรส สปฺปุริสานํ, ยทิทํ สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปูชาวิธานํฯ ตสฺมา ‘‘สตาจารโต ภฏฺฐา มา มยํ โหมา’’ติ กรียติ, จตุคมฺภีรภาวยุตฺตญฺจ วินยปิฏกํ สํวณฺเณตุกามสฺส มหาสมุทฺทํ โอคาหนฺตสฺส วิย ปญฺญาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคตสฺสาปิ มหนฺตํ ภยํ โหติ, ภยกฺขยาวหญฺเจตํ รตนตฺตยคุณานุสฺสรณชนิตํ ปณามปูชาวิธานํฯ ยถาห ‘‘เอวํ พุทฺธํ สรนฺตาน’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. 1.249)ฯ อปิจาจริโย สตฺถุปูชาวิธาเนน อสตฺถริ สตฺถาภินิเวสสฺส โลกสฺส ยถาภูตํ สตฺถริ เอว สมฺมาสมฺพุทฺเธ สตฺถุสมฺภาวนํ อุปฺปาเทติ, อสตฺถริ สตฺถุสมฺภาวนํ ปริจฺจชาเปติ, ‘‘ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ อตฺตโน ทหตี’’ติ วุตฺตโทสํ ปริหรติฯ อนฺตรายพหุลตฺตา ขนฺธสนฺตติยา วิปฺปกตาย วินยสํวณฺณนาย อตฺตโน อายุวณฺณสุขพลานํ ปริกฺขยสมฺภวาสงฺกาย ‘‘อภิวาทนสีลิสฺส…เป.… อายุ วณฺโณ สุขํ พล’’นฺติ (ธ. ป. 109) วุตฺตานิสํเส ยาว สํวณฺณนาปริโยสานา ปตฺเถติฯ อปิ เจตฺถ พุทฺธสฺส ภควโต ปณามปูชาวิธานํ สมฺมาสมฺพุทฺธภาวาธิคมตฺถํ พุทฺธยานํ ปฏิปชฺชนฺตานํ อุสฺสาหํ ชเนติฯ โลกิยโลกุตฺตรเภทสฺส, โลกุตฺตรสฺเสว วา สทฺธมฺมสฺส ปูชาวิธานํ ปจฺเจกพุทฺธภาวาธิคมตฺถํ ปจฺเจกพุทฺธยานํ ปฏิปชฺชนฺตานํ อุสฺสาหํ ชเนติฯ สทฺธมฺมปฏิเวธมตฺตาภิลาสิโน หิ เตฯ ปรมตฺถสงฺฆปูชาวิธานํ ปรมตฺถสงฺฆภาวาธิคมตฺถํ สาวกยานํ ปฏิปชฺชนฺตานํ อุสฺสาหํ ชเนติ, มงฺคลาทีนิ วา สาตฺถานิ อนนฺตรายานิ จิรฏฺฐิติกานิ พหุมตานิ จ ภวนฺตีติ เอวํลทฺธิกานํ จิตฺตปริโตสนตฺถํ ‘‘ปูชา จ ปูชเนยฺยาน’’นฺติ ภควตา ปสตฺถมงฺคลํ กโรติฯ วุจฺจเต จ –

‘‘มงฺคลํ ภควา พุทฺโธ, ธมฺโม สงฺโฆ จ มงฺคลํ;

มงฺคลาทีนิ สาตฺถานิ, สีฆํ สิชฺฌนฺติ สพฺพโสฯ

‘‘สตฺถุ ปูชาวิธาเนน, เอวมาที พหู คุเณ;

ลภตีติ วิชานนฺโต, สตฺถุปูชาปโร สิยา’’ติฯ

เอตฺถ จ สตฺถุปธานตฺตา ธมฺมสงฺฆานํ ปูชาวิธานํ สตฺถุปูชาวิธานมิจฺเจว ทฏฺฐพฺพํ สาสนโต โลกโต จฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘สตฺถา’’ติ ธมฺโม สุคเตน วุตฺโต;

นิพฺพานกาเล ยมโต ส สตฺถา;

สุวตฺถิคาถาสุ ‘‘ตถาคโต’’ติ;

สงฺโฆ จ วุตฺโต ยมโต ส สตฺถาฯ

กิญฺจ ภิยฺโย –

ธมฺมกาโย ยโต สตฺถา, ธมฺโม สตฺถา ตโต มโต;

ธมฺมฏฺฐิโต โส สงฺโฆ จ, สตฺถุสงฺขฺยํ นิคจฺฉติฯ

สนฺติ หิ โลเก วตฺตาโร โกสคตํ อสิํ คเหตฺวา ฐิตํ ปุริสํ วิสุํ อปรามสิตฺวา ‘‘อสิํ คเหตฺวา ฐิโต เอโส’’ติฯ เตเนวาห จาริยมาตฺรจฺเจวา –

‘‘นมตฺถุ พุทฺธรตฺนาย, ธมฺมรตฺนาย เต นโม;

นมตฺถุ สงฺฆรตฺนาย, ติรตฺนสมวานยี’’ติฯ

อปิจ สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตญาณนิมิตฺตานุตฺตรวิโมกฺขปาตุภาวาภิสงฺขาตํ ขนฺธสนฺตานมุปาทาย ‘‘พุทฺโธ’’ติ ยทิ ปญฺญาปิยติ, ธมฺโม ปณามารโหติ กา เอว กถา, สงฺโฆ จ ‘‘สงฺเฆ โคตมิ เทหิ, สงฺเฆ เต ทินฺเน อหญฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ สงฺโฆ จา’’ติ วุตฺตตฺตา ภาชนนฺติ ทีเปติฯ อถ วา ‘‘พุทฺธสุโพธิโต ธมฺโม อาจริยปรมฺปราย สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตเตลมิว อปริหาเปตฺวา ยาวชฺชตนา อาภตตฺตา เอว มาทิสานมฺปิ โสตทฺวารมนุปฺปตฺโต’’ติ สงฺฆสฺส อาจริโย อตีว อาทเรน ปณามํ กโรติ ‘‘สิรสา นมามี’’ติฯ

เอวํ อเนกวิธํ ปณามปฺปโยชนํ วทนฺติ, อาจริเยน ปน อธิปฺเปตปฺปโยชนํ อตฺตนา เอว วุตฺตํ ‘‘อิจฺเจวมจฺจนฺตนมสฺสเนยฺย’’นฺติอาทินา จตุตฺถคาถายฯ อิจฺเจวนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท รตนตฺตยปูชาวิธานปริสมตฺตตฺโถฯ ยทิ เอวํ ยถาวิหิตมตฺตเมว ปูชาวิธานํ อรหติ รตนตฺตยํ, น ตโต อุทฺธนฺติ อาปชฺชตีติ อนิฏฺฐปฺปสงฺคนิวารณตฺถํ ‘‘เอวมจฺจนฺตนมสฺสเนยฺย’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ เอวนฺติ อิมินา ยถาวุตฺตวิธิํ ทสฺเสติฯ ยถาวุตฺเตน วิธินา, อญฺเญน วา ตาทิเสน อจฺจนฺตเมว มุหุตฺตมปิ อฏฺฐตฺวา อภิกฺขณํ นิรนฺตรํ นิยเมน นมสฺสนารหํ นมสฺสมานสฺส หิตมหปฺผลกรณโตติ อตฺโถฯ เอวํวิธํ ทุลฺลภฏฺเฐน มหปฺผลฏฺเฐน จ สิทฺธํ รตนภาวํ รตนตฺตยํ นมสฺสมาโน ยํ ปุญฺญาภิสนฺทํ อลตฺถํ อลภิํฯ อกุสลมลํ ตทงฺคาทิปฺปหาเนน ปุนาตีติ ปุญฺญํฯ กิเลสทรถปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิยา สีตลตฺตา จิตฺตํ อภิสนฺเทตีติ อภิสนฺโทฯ ปุญฺญญฺจ ตํ อภิสนฺโท จาติ ปุญฺญาภิสนฺโท, ตํ ปุญฺญาภิสนฺทํฯ คณฺฐิปเท ปน ‘‘ปุญฺญมหตฺตํ’’นฺติ ภณนฺติ, ‘‘วิปุล’’นฺติ วจนโต โส อตฺโถ น ยุชฺชตีติ อาจริโยฯ อถ วา ปุญฺญานํ อภิสนฺโท ปุญฺญาภิสนฺโท , ตํ ปุญฺญาภิสนฺทํฯ สนฺท สวเนติ ธาตุฯ ตสฺมา ปุญฺญโสตํ ปุญฺญุสฺสยนฺติ อตฺโถ ยุชฺชติ, ตํ ปน วิปุลํ, น ปริตฺตนฺติ ทสฺสิตํ วิปุล-สทฺเทนฯ

ปญฺจมคาถา ยสฺมิํ วินยปิฏเก ปาฬิโต จ อตฺถโต จ อนูนํ ลชฺชีปุคฺคเลสุ ปวตฺตนฏฺเฐน ฐิเต สกลํ ติวิธมฺปิ สาสนํ เตสฺเวว ปุคฺคเลสุ ปติฏฺฐิตํ โหติฯ กสฺส สาสนนฺติ เจ? อฏฺฐิตสฺส ภควโตฯ ภควา หิ ฐิติเหตุภูตาย อุจฺเฉททิฏฺฐิยา อภาเวน อฏฺฐิโตติ วุจฺจติฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิโก หิ ปรโลเก นิรเปกฺโข เกวลํ กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุญฺชนฺโต ติฏฺฐติ, น ปรโลกหิตานิ ปุญฺญานิ กตฺตุํ พฺยาวโฏ โหติ, สสฺสตทิฏฺฐิโก ตานิ กตฺตุํ อายูหติฯ ภควา ปน ตถา อติฏฺฐนฺโต อนายูหนฺโต มชฺฌิมํ ปฏิปทํ ปฏิปชฺชนฺโต สยญฺจ โอฆํ ตริ, ปเร จ ตาเรสิฯ ยถาห ‘‘อปฺปติฏฺฐํ ขฺวาหํ, อาวุโส, อนายูหํ โอฆมตริ’’นฺติ (สํ. นิ. 1.1)ฯ จตุพฺรหฺมวิหารวเสน สตฺเตสุ สุฏฺฐุ สมฺมา จ ฐิตสฺสาติ อตฺถวเสน วา สุสณฺฐิตสฺสฯ

สุสณฺฐิตตฺตา เหส เกวลํ สตฺตานํ ทุกฺขํ อปเนตุกาโม หิตํ อุปสํหริตุกาโม สมฺปตฺติยา จ ปโมทิโต อปกฺขปติโต จ หุตฺวา วินยํ เทเสติ, ตสฺมา อิมสฺมิํ วินยสํวณฺณนาธิกาเร สารุปฺปาย ถุติยา โถเมนฺโต อาห ‘‘สุสณฺฐิตสฺสา’’ติฯ คณฺฐิปเท ปน ‘‘มนาปิเย จ โข, ภิกฺขเว, กมฺมวิปาเก ปจฺจุปฏฺฐิเต’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.35; ม. นิ. อฏฺฐ. 2.386) สุตฺตสฺส, ‘‘สุสณฺฐานา สุรูปตา’’ติ (ขุ. ปา. 8.11) สุตฺตสฺส จ วเสน สุสณฺฐิตสฺสาติ อตฺโถ วุตฺโต, โส อธิปฺเปตาธิการานุรูโป น โหติฯ อมิสฺสนฺติ กิํ วินยํ อมิสฺสํ, อุทาหุ ปุพฺพาจริยานุภาวนฺติ? โนภยมฺปิฯ อมิสฺสา เอว หิ วินยฏฺฐกถาฯ ตสฺมา ภาวนปุํสกวเสน อมิสฺสํ ตํ วณฺณยิสฺสนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปุพฺพาจริยานุภาวนฺติ อฏฺฐกถา ‘‘ยสฺมา ปุเร อฏฺฐกถา อกํสู’’ติ วจนโต เตสํ อานุภาโว นาม โหติฯ กิญฺจิ อปุพฺพํ ทิสฺวา สนฺติ หิ โลเก วตฺตาโร ‘‘กสฺเสส อานุภาโว’’ติฯ อถ วา ภควโต อธิปฺปายํ อนุคนฺตฺวา ตํตํปาเฐ อตฺถํ ภาวยติ วิภาวยติ, ตสฺส ตสฺส วา อตฺถสฺส ภาวนา วิภาวนาติ อานุภาโว วุจฺจติ อฏฺฐกถาฯ

ปุพฺพาจริยานุภาเว สติ กิํ ปุน ตํ วณฺณยิสฺสนฺติ อิมินา อารมฺเภนาติ ตโต วุจฺจนฺติ ฉฏฺฐสตฺตมฏฺฐมนวมคาถาโยฯ ตตฺถ อริยมคฺคญาณมฺพุนา นิทฺโธตมลตฺตา วิสุทฺธวิชฺเชหิ, เตเนว นิทฺโธตาสวตฺตา วิสุทฺธปฏิสมฺภิเทหิ, วิสุทฺธปฏิสมฺภิทตฺตา จ สทฺธมฺมสํวณฺณนโกวิเทหีติ โยชนา เวทิตพฺพาฯ เกจิ ‘‘ปุพฺพาจริยาติ วุตฺเต โลกาจริยาปิ, สาสเน ราหุลาจริยาทโยปิ สงฺคยฺหนฺติ, เต อปเนตุํ กามญฺจาติอาทิ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ‘‘ตํ วณฺณยิสฺส’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปุพฺพฏฺฐกถาย อูนภาโว ทสฺสิโตติ เจ? น, จิตฺเตหิ นเยหิ สํวณฺณิโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘กามญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สทฺธมฺมํ สํวณฺเณตุํ โกวิเทหิ, ตาย สํวณฺณนาย วา โกวิเทหิ สทฺธมฺมสํวณฺณนโกวิเทหิฯ

สลฺเลขิเยติ กิเลสชาตํ พาหุลฺลํ วา สลฺลิขติ ตนุํ กโรตีติ สลฺเลโข, สลฺเลขสฺส ภาโว สลฺเลขิยํ, ตสฺมิํ สลฺเลขิเยฯ โนสุลภูปเมหีติ อสุลภูปเมหิฯ มหาวิหารสฺสาติ มหาวิหารวํสสฺสฯ ปญฺญาย อจฺจุคฺคตฏฺเฐน ธโช อุปมา เอเตสนฺติ ธชูปมา, เตหิ ธชูปเมหิฯ สมฺพุทฺธวรํ อนุอเยหิ อนุคเตหิ สมฺพุทฺธวรนฺวเยหิ, พุทฺธาธิปฺปายานุเคหีติ อธิปฺปาโยฯ อิธ วร-สทฺโท ‘‘สามํ สจฺจานิ พุทฺธตฺตา สมฺพุทฺโธ’’ติ วจนโต ปจฺเจกพุทฺธาปิ สงฺคยฺหนฺติฯ ตสฺมา เต อปเนตุํ วุตฺโตฯ

อฏฺฐกถาย อูนภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน กรณวิเสสํ ตสฺส ปโยชนญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘สํวณฺณนา’’ติอาทิมาหฯ น กิญฺจิ อตฺถํ อภิสมฺภุณาตีติ กิญฺจิ ปโยชนํ ผลํ หิตํ น สาเธตีติ อตฺโถ ‘‘น ตํ ตสฺส ภิกฺขุโน กิญฺจิ อตฺถํ อนุโภตี’’ติอาทีสุ (ปารา. 538) วิยฯ อชฺเฌสนํ พุทฺธสิริวฺหยสฺสาติ อิมินา ยสฺมา สหมฺปติพฺรหฺมุนา อชฺฌิฏฺเฐน ธมฺโม เทสิโต ภควตา, สาริปุตฺตสฺส อชฺเฌสนํ นิสฺสาย วินโย ปญฺญตฺโต, ตสฺมา อยมฺปิ อาจริโย ตํ อาจริยวตฺตํ ปูเชนฺโต อิมํ สํวณฺณนํ พุทฺธสิริตฺเถรสฺส ยาจนํ นิสฺสาย อกาสีติ ทสฺเสติฯ สมนุสฺสรนฺโตติ ตสฺสาภาวํ ทีเปติ อาทรญฺจฯ

ตโต ปรํ ทฺเว คาถาโย กตฺตพฺพวิธิทสฺสนตฺถํ วุตฺตาฯ เตน ตาสุ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตวินิจฺฉยปจฺจยวิมติํ วิโนเทติ, เอกฏฺฐกถาย กุสลสฺส วา ‘‘อยํ นโย อฏฺฐกถายํ นตฺถี’’ติ ปฏิกฺเขปํ นิวาเรติ, อยุตฺตตฺถปริจฺจาเคน ตตฺถ อภินิวิฏฺฐานํ อภินิเวสํ ปริจฺจชาเปติ, เถรวาททสฺสเนน วินยวินิจฺฉยํ ปติ วินยธรานํ การโณปปตฺติโต อุหาโปหกฺกมํ ทสฺเสติ, อยุตฺตตฺเถรวาทปฏิกฺเขเปน ปุคฺคลปฺปมาณตํ ปฏิกฺขิปตีติ อิเม จานิสํสา กตฺตพฺพวิธิทสฺสเนน ทสฺสิตา โหนฺติฯ สํวณฺณนํ ตญฺจ สมารภนฺโต ตสฺสา สํวณฺณนาย มหาอฏฺฐกถํ สรีรํ กตฺวา สมารภิสฺสํ, มหาปจฺจริยมฺปิ โย วุตฺโต วินิจฺฉโย, ตเถว กุรุนฺทีนามาทีสุ โลเก วิสฺสุตาสุ อฏฺฐกถาสุ จ โย วุตฺโต วินิจฺฉโย, ตโตปิ วินิจฺฉยโต มหาอฏฺฐกถานเยน, วินยยุตฺติยา วา ยุตฺตมตฺถํ ตสฺส สรีรสฺส อลงฺการํ วิย คณฺหนฺโต สมารภิสฺสํฯ กิํ สํวณฺณนเมว, น อญฺญนฺติ ทสฺสนตฺถํ ปุน สํวณฺณนาคฺคหณํฯ อถ วา อนฺโตคธตฺเถรวาทํ สํวณฺณนํ กตฺวา สมารภิสฺสนฺติ โยชนา เวทิตพฺพาฯ เถรวาทา หิ พหิอฏฺฐกถาย วิจรนฺติฯ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน จูฬปจฺจริอนฺธกอริยฏฺฐกถาปนฺนวาราทโยปิ สงฺคหิตา ฯ ตตฺถ ปจฺจรี นาม สีหฬภาสาย อุฬุมฺปํ กิร, ตสฺมิํ นิสีทิตฺวา กตตฺตา ตเมว นามํ ชาตํฯ กุรุนฺทีวลฺลิวิหาโร นาม อตฺถิ, ตตฺถ กตตฺตา กุรุนฺที นาม ชาตาฯ

สมฺม สมารภิสฺสนฺติ กตฺตพฺพวิธานํ สชฺเชตฺวา อหํ ฐิโต, ตสฺมา ตํ เม นิสาเมนฺตูติ คาถาย ตํ สํวณฺณนํ เม มม, มยา วา วุจฺจมานนฺติ ปาฐเสโส ฯ นิสาเมนฺตุ ปสฺสนฺตุ ปญฺญาจกฺขุนา สุณนฺตุ วา สทฺธาวีริยปีติปาโมชฺชาภิสงฺขาเรน สงฺขริตฺวา ปูชยนฺตา สกฺกจฺจํ ธมฺมํฯ กสฺส ธมฺมํ? ธมฺมปฺปทีปสฺส ตถาคตสฺสฯ กิํ ทสฺเสติ? ปทีปฏฺฐานิโย หิ ธมฺโม หิตาหิตปฺปกาสนโต, ปทีปธรฏฺฐานิโย ธมฺมธโร ตถาคโต, ตสฺมา ปรินิพฺพุเตปิ ตสฺมิํ ตถาคเต ตตฺถ โสกํ อกตฺวา สกฺกจฺจ ธมฺมํ ปฏิมานยนฺตา นิสาเมนฺตูติ ทสฺเสติฯ อถ วา ‘‘ธมฺมกายา ตถาคตา’’ติ (ที. นิ. 3.118) วจนโต ธมฺโม จ โส ปทีโป จาติ ธมฺมปฺปทีโป, ภควาฯ

โย ธมฺมวินโย ยถา พุทฺเธน วุตฺโต, โส ตเถว พุทฺธปุตฺเตหิ สาวเกหิ ญาโต อวพุทฺโธ, เยหิ เตสํ พุทฺธปุตฺตานํ มติํ อธิปฺปายํ อจฺจชนฺตา นิรวเสสํ คณฺหนฺตาฯ ปุเรติ ปุรา, โปราณตฺเถรา วาฯ อฏฺฐกถาติ อฏฺฐกถาโย, อุปโยคพหุวจนํฯ

ยํ อตฺถชาตํ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ, ตํ สพฺพมฺปิ ปมาทเลขกานํ ปมาทเลขมตฺตํ วชฺชยิตฺวาฯ กิํ สพฺเพสมฺปิ ปมาณํ? น, กินฺตุ สิกฺขาสุ สคารวานํ อิธ วินยมฺหิ ปณฺฑิตานํ, มหาอฏฺฐกถายํ ปน สจฺเจปิ อลิเกปิ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํ, ตํ ปมาทเลขนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปมาทเลขํ วชฺชยิตฺวา ปมาณํ เหสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ

ตโต จาติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตอตฺถชาตโต ตนฺติกฺกมํ ปาฬิกฺกมํฯ สุตฺตนฺตา สุตฺตาวยวาฯ อนฺโตติ หิทํ อพฺภนฺตราวยวสมฺภาวนาทีสุ ทิสฺสติฯ สุตฺตนฺเตสุ ภวา สุตฺตนฺติกา, เตสํ สุตฺตนฺติกานํ, สุตฺตนฺตคนฺเถสุ อาคตวจนานนฺติ อตฺโถฯ อถ วา อมียตีติ อนฺโต, สาธียตีติ อธิปฺปาโยฯ เกน สาธียติ? สุตฺเตน, สุตฺตสฺส อนฺโต สุตฺตนฺโต, โก โส? โส โส อตฺถวิกปฺโป, ตสฺมิํ สุตฺตนฺเต นิยุตฺตานิ วจนานิ สุตฺตนฺติกานิฯ เตสํ สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํฯ ตสฺส ตสฺส อาคมสุตฺตสฺส อภิธมฺมวินยสุตฺตสฺส จานุรูปํ ปริทีปยนฺตี, อยํ ตาเวตฺถ สมาสโต อตฺถวิภาวนา – ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทีนํ (สํ. นิ. 2.41; 5.479; อ. นิ. 6.10; ปารา. 1) สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ อาคมสุตฺตนฺตานุรูปํฯ

‘‘วิวาทาธิกรณํ สิยา กุสลํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากต’’นฺติ (จูฬว. 220) เอวมาทีนํ อภิธมฺมสุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ อภิธมฺมสุตฺตนฺตานุรูปนฺติ เอวมาทิฯ เหสฺสตีติ ภวิสฺสติ, กรียิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ วณฺณนาปีติ เอตฺถ อปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, โส ตสฺมาติ ปเทน โยเชตพฺโพฯ กถํ? ปณฺฑิตานํ ปมาณตฺตาปิ วิตฺถารมคฺคสฺส สมาสิตตฺตาปิ วินิจฺฉยสฺส อเสสิตตฺตาปิ ตนฺติกฺกมสฺส อโวกฺกมิตตฺตาปิ สุตฺตนฺติกวจนานํ สุตฺตนฺตฏฺฐกถานุรูปํ ทีปนโตปิ ตสฺมาปิ สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพาติฯ เอตฺถ ‘‘ตนฺติกฺกมํ อโวกฺกมิตฺวา’’ติ วจเนน สิทฺเธปิ ‘‘อฏฺฐกถาจริยา เวรญฺชกณฺฑาทีสุ ‘สุตฺตนฺติกานํ ภาโร’ติ คตา, มยํ ปน วตฺวาว คมิสฺสามา’’ติ ทสฺเสตุํ ‘‘สุตฺตนฺติกาน’’นฺติ วุตฺตํ กิรฯ

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

พาหิรนิทานกถาวณฺณนา

ตทงฺควินยาทิเภเทน วินยสฺสพหุตฺตา วินโย ตาว ววตฺถเปตพฺโพฯ ‘‘พุทฺเธน ธมฺโม วินโย จ วุตฺโต’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา อิทานิ ‘‘วุตฺตํ เยนา’’ติ น วตฺตพฺพนฺติ เจ? ตสฺส เอวมาทิวจนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ธาริตํ เยน จาภตํฯ ยตฺถปฺปติฏฺฐิตญฺเจตนฺติ วจนํ สกลมฺปิ วินยปิฏกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหตีติ อาหจฺจ ภาสิตํ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ น หิ ภควโต อตีตาทีสุ อปฺปจฺจกฺขํ กิญฺจิ อตฺถิฯ ยทิ อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหติ, ปทโสธมฺมาปตฺติํ น ชเนยฺยาติ เจ? น, สาวกภาสิตสฺสปิ ปทโสธมฺมาปตฺติชนนโตฯ นิยมาภาวา อติปฺปสงฺโคติ เจ? น, ปทโสธมฺมสิกฺขาปทฏฺฐกถายํ ‘‘สงฺคีติตฺตยํ อารุฬฺโห’’ติ วิเสสิตตฺตาฯ ตถา อฏฺฐกถายมฺปิ สงฺคีติํ อารุฬฺหตฺตา ‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ…เป.… สํสาโรติ ปวุจฺจตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; วิภ. อฏฺฐ. 226 สงฺขารปทนิทฺเทส) เอวมาทิวจนํ, ยญฺจ สงฺคีติอารุฬฺหกฺกมานุคตํ, ตํ ปทโสธมฺมาปตฺติํ ชเนตีติ อายสฺมา อุปติสฺโสฯ